ÖZET
Türklerin geleneksel inanç sisteminde ilk olarak Türk runik metinleriyle tanıklanan Umay, sıklıkla hamile ve lohusa kadınları koruyan, insan ve hayvan yavrularının doğması için gerekli kut yani ruhu verip onları koruyan dişi bir kutsal olarak tanımlanmaktadır. Etnografik dönem ve günümüz kayıtları da Umay’ı bu doğrultuda değerlendirmeye olanak veren bilgilerle doludur. Bu sebeple Yenisey bölgesi epitaflarından E 28 numaralı Altın Köl I yazıtında geçen umay beg ifadesinin anlamı üzerinde bir fikir birliğine varılamadığı; yetki sahası hamilelik, doğum ve lohusalık üçgeninde görülen dişi bir kutsal varlık ile eril bir ünvan olduğu düşünülen beg yani bey unvanının yan yana gelmesinin kontekste uymadığı görüşünden yola çıkılarak yapılan okumaların çoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu çalışmada ise Yenisey sahası epitafik runik yazıtlarından E 28 numaralı Altın Köl I yazıtında geçen tartışmalı umay beg ifadesi hakkında Kormuşin’in okuma ve anlamlandırması desteklenmekle birlikte Umay’a beg denmesinin potansiyel sebebi daha önce yapılmamış bir şekilde Sibirya Türklerinin inançları ve mitolojisi üzerinden açıklanmaktadır.
ABSTRACT
The place of Umai (Umay) in the traditional belief system of the Turks is first seen in the Turkic runic texts, and Umai is often described as a female divine being who protects pregnant and postpartum women, gives the kut, that is the spirit, necessary for the birth of human and animal babies, and protects them. The ethnographic period and today’s records are also full of information that allows evaluating Umai in this direction. For this reason, it is seen that a consensus could not be reached on the meaning of the expression umay beg in the (E 28) Altın Kol I inscription. In addition, the majority of the readings are based on the view that the juxtaposition of a female sacred being, which is seen to be responsible for the triangle of pregnancy, birth and postpartum, and the title beg, which is thought to be a masculine title, does not fit the context. In this study, Kormushin’s reading and interpretation of the controversial expression umay beg in the E 28 Altın Kol I inscription, one of the epitaphic runic inscriptions from Yenisei region, is supported. In addition, the potential reason for mentioning Umai with the title of beg is explained through the beliefs and mythology of Siberian Turks in a way that has not been done before.
ANAHTAR KELİMELER: Umay, Şamanizm, Hakas, Eski Türkler, Runik yazıtlar.
KEYWORDS: Umai, Shamanism, Khakas, Ancient Turks, Runic inscriptions.