ÖZET
XXI. yüzyılın dünya dilbiliminde insan faktörü, dil incelenmesinin ana konusu haline geldi. Bunun sonucunda “insan+kültür+dil” üçgenine dayanan yeni dilbilim dalları ortaya çıktı. Bununla beraber kültürel dilbilim, edim dilbilimi, ruhbilimsel dilbilim, bilişsel dilbilim, toplumsal dilbilim, çağrışım dilbilimi gibi dilbilim kolları doğmuş oldu. Bu dallar, ana dili
konuşurunun kognitif, psikolojik, kültürel, ulusal ve sosyal özellikleri; toplumun ortak dilinin tarihi, milli gelenekleri, siyasi ve kültürel belirtileri yanı sıra söz konusu ülkenin coğrafi koşulları ile etkileşimini dikkate alarak hedef dili incelemektedirler. Çağrışım dilbilimi, ana dili konuşurlarının zihninde belirli kavramlarla alakalı ortaya çıkan çağrışımları inceler.
Dolayısıyla, çağrışım sözlüklerinin yazılmasına gerek duyulmuştur. Yirminci yüzyılında yayımlanan birçok dilin çağrışım sözlükleri Özbek bilim insanlarının dikkatini çekti. Özbek Türkçesinin bir çağrışım sözlüğünün hazırlama çabalarının başlatılmasına neden oldu. Bu makalede çağrışım sözlüklerinin hazırlanması tarihi, çağrışım sözlüklerini yapmanın teorik ve pratik yöntemleri, Özbek Türkçesi çağrışım sözlüğünü oluşturmaya yönelik çalışmalar, çağrışımları inceleme ilkeleri, bu sözlüğün yapısı ele alınacaktır.
ABSTRACT
In the world linguistics of the XXI century, the human factor have became the main subject of language learning, as a result, new directions of linguistics, based on the prism of the triangle “man + culture + language”, have appeared. Currently, such areas of linguistics as cultural linguistics, pragmalinguistics, psycholinguistics, cognitive linguistics, sociolinguistics, associative linguistics explore the language taking into account the cognitive, psychological, cultural, national, social characteristics of a person in relationships with history, national traditions, politica, cultural peculiarities of linguistic societies as well as geographic locations of the country. Associative linguistics, deals with associations that arise in the minds of speakers, associated with certain concepts, thereby they become the material for the creation of associative dictionaries. Associative dictionaries of certain languages, published in the twentieth century, were the impetus for the creation of an associative dictionary of the Uzbek language. This article will consider the history of the creation of associative dictionaries, theoretical and practical methods of compiling associative dictionaries, works aimed at creating an Uzbek associative dictionary, methods and principles for studying associations, structure, methods and principles of creating associative dictionaries.
ANAHTAR KELİMELER: Özbek Türkçesi, Özbek Türkçesi çağrışım dilbilimi, çağrışım sözlükleri, çağrışım deneyimi yöntemi, çağrışım birimleri, çağrışım sözlüklerini oluşturma ilkeleri
KEYWORDS: Uzbek language, Uzbek associative linguistics, associative dictionaries, method of associative experience, associative units, principles of associative dictionaries