ÖZET
Azerbaycan’ın siyasi ve felsefi düşünce tarihinde Maarifçilik bir paradigma olarak bazı çelişkilerine ve ikilemlerine rağmen milli tarih literatüründe önemli bir yere sahiptir. 19. yüzyılda Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’a dayatmış olduğu sosyal-kültürel alandaki düzenlemeleri yeni toplum oluşturma bakış açısına uygun gerçekleştirildiği aşikârdır. Maarifçilik dünya görüşünün temsilcileri olan Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Mirza Kâzım Bey ve Mirza Fetali Ahundov’un fikri faaliyetleri bir bakıma yeni bir toplumun yaşam biçimini kurgulama varsayımı üzerine kurulmuş olduğu kanaati bu noktada Avrupamerkezci bakış açısıyla örtüşmektedir. Rusya etkisiyle gerçekleştirilen modernleşme söyleminin Azerbaycan’ın düşünce hayatına, milli-kültürel anlayışına yeni bir nitelik kazandırmakla birlikte neredeyse yaşamın her alanına etki ettiği görülmektedir. Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan toplumuna karşı yürüttüğü ayrımcı-yayılmacı politikaları, milli ve kültürel kimlik üzerindeki tahribat girişimleri hegemonya hüviyetinin açık tezahürü olarak bu gibi faaliyetlerle desteklenmekteydi. Modernleşme süreci olarak nitelendirilen değişim çizgisi milli kültür ve kimlik olgusunun merkezi problemini “biz ve öteki” kavramı içine sıkıştırması bir bakıma “yeni” kimlik oluşturma anlamına gelmekteydi. Maarifçilik akımının milli kimlik bilincine ilişkin görüşleri oryantalist bir muhtevada tanımlaması bu gerçeği açığa çıkardı. Rusya’nın etkisiyle var olan dönem entelektüelleri modernleşme söylemine dayanarak ileri sürdükleri görüşler Çarlık hegemonyasının karakterine uygun gelecek nitelikteydi.
ABSTRACT
In the history of Azerbaijan’s political and philosophical ideas enlightenment has, as a paradigm, an important place in national historic literature despite its contradictions and some inconsistencies. The philosophical, scientific and cultural arrangements that Russia has imposed on Azerbaijan since the 19th century have led to the formation of new life. We can say that the activities of A. Bakıkhanov, M. Kazim Bay, M. F. Akhundov and H. Zerdabi who are representatives of the educating-humanist worldview, are based on the assumption of setting a new society’s lifestyle. Being a form of expression, modernization realized mostly under the influence of West brought a new quality into the life of thought and national-cultural notion in Azerbaijan and it is possible to see the effect almost in all areas of life. Discrimination and irredentist policy of Tsarist Russia against Azerbaijani people is an obvious reflection of political and ideological parallels on national identity. In the period of modernization the central problem of the national culture and identity has been seen to be composed of subjective approaches of views connected with the world. Categorization of socio-political and philosophical ideas on the basis of modernization discourse that express characteristic features on recognition of identity obviously paved the way for
new consciousness to come out.
ANAHTAR KELİMELER: Azerbaycan Maarifçiliği, ayrımcılık, aydınlanma, hegemonya, kültür, kimlik, yayılmacılık.
KEYWORDS: : Azerbaijani Enlightment, culture, identity, illumination, disrimination, irredantion